Bądźcie zawsze gotowi ku daniu odpowiedzi
każdemu domagającemu się od was rachunku
o tej nadziei, która w was jest.
– 1 Piotra 3:15 –
Królowi królów i Panu panów
DLA POŻYTKU
JEGO OFIAROWANYCH ŚWIĘTYCH
WYCZEKUJĄCYCH PRZYSPOSOBIENIA SYNOWSKIEGO
„Ażeby wszyscy poznali, jaka jest społeczność tajemnicy, która od początku
świata była ukryta w Bogu.” „Którą hojnie pokazał przeciwko nam we
wszelkiej mądrości, oznajmiwszy nam tajemnicę woli swojej według
upodobania swego, które był postanowił w samym
sobie, aby w rozrządzeniu zupełności czasów
w jedno zgromadził wszystkie rzeczy
w Chrystusie.”
Efezj. 3:4,5,9; 1:8-10
Oryginalne wydanie angielskie:
„What Pastor Russell Said”, Chicago 1917
Pierwsze wydanie polskie:
„Co kaznodzieja Russell odpowiadał na zadawane jemu liczne pytania”
Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego, Chicago 1947
Fundacja Studiów Biblijnych „Straż”
Skr. poczt. 13, 78-210 Białogard 2
e-mail: redakcja@straz.at, internet: straz.at
ISBN 978-83-935132-4-6
O powstaniu „Książki pytań” (1917) 3
Przedmowa Wydawców (1947) 4
Pytania i odpowiedzi 5
Od Redakcji wydania 2015 (posłowie) 854
Spis tytułów pytań w kolejności występowania 859
Spis tytułów pytań w porządku alfabetycznym 886
Skorowidz haseł 913
Skorowidz cytatów biblijnych 1021
Po tym, jak prawie całe lato czekałem, aż przyjaciele poinformują mnie, czy życzą sobie kopię Pamiątkowych sprawozdań z konwencji [Souvenir Convention Report] z 1916, złożyłem u drukarza zamówienie, które w moim przekonaniu miało w pełni pokryć zapotrzebowanie wynikające z nadesłanych zgłoszeń.
Prasy ruszyły. Mieliśmy już wydrukowaną połowę książki i pozbyliśmy się składu, gdy zmarł pastor Russell. Natychmiast zaczęliśmy otrzymywać zamówienia na Sprawozdania od przyjaciół, którzy twierdzili, że MUSZĄ mieć słowa brata Russella, a szczególnie sprawozdania z różnych zebrań pytań. Dlatego też cały dostępny nakład został szybko wyczerpany i nie było perspektywy na kolejne wydanie. Zastanawialiśmy się, co możemy uczynić dla przyjaciół, aż jak wierzymy, Bóg natchnął nas myślą, by zebrać wszystkie pytania i odpowiedzi z różnych konwencyjnych sprawozdań z ubiegłych dwunastu lat, wraz z innymi pytaniami, na które odpowiadał pastor Russell, oraz by stworzyć listę wszystkich pytań według lat, w których udzielano na nie odpowiedzi i złożyć je w formie książki.
W rezultacie powstała ta oto książka składająca się z około siedmiuset stron. Modlimy się i ufamy, że będzie ona na chwałę Bogu, któremu jest dedykowana, oraz że stanie się błogosławieństwem dla poświęconych Mu dzieci, dla użytku których została przygotowana.
Kilkoro przyjaciół pomagało w dziele przygotowania tej książki, dzięki czemu nasze serca odniosły wielkie błogosławieństwo.
Jeżeli inni otrzymają błogosławieństwo z użytkowania tej książki, które, jak wierzymy, czeka na nich, będzie to naszą sowitą zapłatą.
Niech Pan Wam błogosławi.
Wasz w JEGO służbie,
L. W. JONES, M.D.
Leslie W. Jones – starszy zboru Badaczy Pisma Świętego w Chicago; bliski współpracownik C. T. Russsella, sekretarz i sprawozdawca wielu jego podróży, między innymi wyprawy dookoła świata w 1912 r.; organizator kolejowych podróży konwencyjnych; redaktor „Pamiątkowych sprawozdań konwencyjnych” (1905-1916); z zawodu lekarz, dlatego znany jako doktor Jones (zob. Straż 2/2012). Jeden z mówców na pogrzebie C. T. Russella (R-6009).
Wydając niniejszą książkę w tłumaczeniu polskim, zalecamy ją jako nader cenny podręcznik dla wszystkich badaczy Pisma Świętego. Wierzymy, że słowa w niej zawarte są prawdziwie „pokarmem na czas słuszny” dla wszystkich wiernych Pańskich i dla domowników wiary.
Nie twierdzimy, że wszystko, co zawiera ta książka, jest doskonałe i że nie dozwala na żadne dodatkowe i większe światło z biegiem czasu. Wiemy, że Pan doradza swoim naśladowcom, aby mieli umysły gotowe do przyjęcia rzeczy na czasie, gdy w Przyp. 4:18 mówi: „Ścieżka sprawiedliwych jako światłość jasna, która im dalej tym bardziej świeci, aż do dnia doskonałego”. Jesteśmy pewni, że to byłoby również myślą tego, który odpowiadał na te różne pytania, gdyby miał coś do powiedzenia w tej sprawie.
Jednakże przypominamy Czytelnikom, że ponieważ odpowiedzi te były podawane przez tego, którego Pan wyróżnił jako „wiernego i roztropnego sługę” i postanowił nad „wszystkimi dobrami swymi”, możemy przyjąć, że orzeczenia te, choć nie były wypowiedziane pod specjalnym natchnieniem, były jednak kierowane mądrością z góry pochodzącą i że w większości wypadków wyrażają prawdy nieodmienne. Dlatego, gdy wysuwane są inne nauki lub myśli, jako rzekomo lepsze światło, dobrze uczynimy, gdy uważnie zastosujemy się do rady Pańskiej z 1 Jana 4:1 i Izaj. 8:20: „Doświadczajcie duchów”; „Do zakonu raczej i do świadectwa; ale jeśli nie chcą, niechże mówią według słowa tego, w którym nie masz żadnej zorzy”; również z 1 Tes. 5:21: „Wszystkiego doświadczajcie, a co jest dobrego, tego się trzymajcie”.
Jeżeli niektóre odpowiedzi zdawać się będą Czytelnikowi niezupełnie wyraźne, niech nie przypisuje tego autorowi, a raczej tłumaczom, którzy ze swej strony starali się uczynić tyle, na ile ich było stać.
Życzeniem i modlitwą naszą jest, aby wszyscy czytający tę książkę odnieśli z niej tyle Boskiego błogosławieństwa i uświadomienia, żeby „w miłości wkorzenieni i ugruntowani będąc, mogli doścignąć ze wszystkimi świętymi, która jest szerokość i długość, i głębokość, i wysokość; i poznać miłość Chrystusową przewyższającą wszelką znajomość, abyście napełnieni byli wszelaką zupełnością Bożą” – Efezj. 3:14-19.
Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego
Wydano w roku 1947
* Przeczytaj także posłowie „Od Redakcji wydania 2015” na str. 854.
Charles Taze Russell był nie tylko utalentowanym kaznodzieją i pisarzem, ale także umiejętnym i lubianym rozmówcą, który chętnie debatował i prowadził konwersacje. Dlatego też na spotkaniach pierwszych Badaczy Pisma Świętego w USA częstą formą nabożeństw było tzw. „zebranie pytań”, w trakcie którego autor sześciu tomów „Wykładów Pisma Świętego” i redaktor „The Watch Tower” udzielał odpowiedzi na pytania uczestników takich spotkań. Mogli oni przekazywać swoje pytania pisemnie, bądź też w niektórych wypadkach zadawać je wprost, na żywo, w trakcie takiego spotkania. Można sobie wyobrazić, że pytania nie zawsze były przyjazne. Zdarzało się, że zadawali je nawet wrogowie teologii prezentowanej przez założyciela ruchu Badaczy Pisma Świętego. Czasami pytania się powtarzały, co mogło wywoływać zrozumiałe zniecierpliwienie. Często dotyczyły one kwestii spornych i dyskusyjnych. Przy czym C. T. Russell nie zawsze miał możliwość przygotowania się do odpowiedzi na pytania zadawane spontanicznie i w ostatniej chwili. To właśnie dlatego spisane na żywo odpowiedzi zawierają nie tylko istotne wyjaśnienia odnośnie wielu dyskusyjnych kwestii, ale ukazują także po części atmosferę takich spotkań. Czasami odpowiedź wzbudzała wesołość na sali. Innym razem wyczuwalne jest rozgoryczenie czy zniecierpliwienie odpowiadającego. Być może to właśnie ta spontaniczność wypowiedzi jest najbardziej charakterystycznym elementem tych interesujących i ważnych tekstów.
Od 1904 roku wydawnictwo Watch Tower publikowało sprawozdania konwencyjne, w których między innymi zamieszczano stenogramy z owych zebrań pytań prowadzonych przez C. T. Russella. Wiele pytań kierowanych było także do Redakcji czasopisma „The Watch Tower” i odpowiedzi ukazywały się na łamach dwutygodnika. Zdarzało się, że odpowiedzi na ważne z punktu widzenia Redakcji pytania zadawane na konwencjach publikowano na łamach czasopisma, choć było wiadomo, że pod koniec roku ukażą się także w sprawozdaniach konwencyjnych. Zapewne dlatego, że sprawozdania konwencyjne nie miały zbyt szerokiego zasięgu, po śmierci redaktora „The Watch Tower” bliski jego współpracownik i redaktor sprawozdań konwencyjnych dr L. W. Jones zebrał wiele z tych pytań i odpowiedzi i opublikował je w postaci książki pt. „What Pastor Russell Said” [Co powiedział pastor Russell], która została wydana w Chicago w 1917 r. Tytuł ten został w społeczności Badaczy Pisma Świętego w USA szybko zastąpiony potocznym określeniem „Książka pytań”. W późniejszym okresie do zbioru opublikowanego przez dra L. W. Jonesa dołożony został zestaw 233 kolejnych pytań, których źródła i daty nie zostały niestety podane.
Polskie wydanie tej książki, opatrzone tytułem „Co kaznodzieja Russell odpowiadał na zadawane jemu liczne pytania”, ukazało się w USA w 1947 roku nakładem polskiego Stowarzyszenia Badaczy Pisma w Chicago. Publikacja tej książki została przyjęta z wielkim zainteresowaniem także w Polsce. Badacze Pisma Świętego w kraju, którzy nie mieli ani doświadczeń osobistego kontaktu z założycielem ruchu, ani też dostępu do angielskich sprawozdań konwencyjnych, po raz pierwszy mogli zetknąć się nie tylko z nauką C. T. Russella, ale także z jego osobą, poznać jego stosunek do codziennych spraw, przeczytać czasami odpowiedź „nie wiem”, spotkać go nie tyle jako nauczyciela, co przyjaciela, który udziela życiowych porad w sprawach finansowych, rodzinnych, zdrowotnych, porządkowych, zborowych. To był zupełnie nowy i świeży powiew w istniejącej już od kilku dziesięcioleci polskiej społeczności Badaczy Pisma Świętego. Po „Książkę pytań” – gdyż również po polsku prędko zaczęto ją potocznie w taki właśnie sposób określać – sięgano także po to, by poszukiwać rozstrzygnięcia w tradycyjnych kwestiach dyskusyjnych. I tutaj polscy Badacze często ze zdumieniem stwierdzali, że na jedno i to samo pytanie pojawiały się niekiedy różne odpowiedzi. Dzięki temu każda ze stron prowadzonych od lat dyskusji mogła wyszukać w tej książce argumenty wspierające jej właśnie pogląd. Trudno przecenić znaczenie tej pozycji dla społeczności Badaczy Pisma Świętego w Polsce.
Dlatego też z wielką przyjemnością oddajemy do rąk Czytelników drugie wydanie tej interesującej i ważnej książki. Jej tłumaczenie zostało znacznie poprawione. Mimo to pragniemy nawiązać do jednego ze zdań przedmowy pierwszych wydawców z 1947 roku: Staraliśmy się uczynić, co mogliśmy, aby polski przekład był jak najbardziej jasny, lecz jeśli mimo to niektóre zdania wydadzą się mało zrozumiałe, to przypiszcie to raczej nam, tłumaczom, niż autorowi odpowiedzi. Niniejsze wydanie zostało także uzupełnione o dodatkowe 233 pytania z późniejszego dodatku do angielskiej książki „What Pastor Russell Said”, które nie znalazły się w pierwszym wydaniu polskiej „Książki pytań”. Ze względu na poczynione zmiany w tłumaczeniu tytułów pytań nie było możliwe utrzymanie takiej samej alfabetycznej kolejności pytań, jaką zastosowano w wydaniu z 1947 roku. W tej sytuacji zdecydowaliśmy się na zachowanie oryginalnego układu książki angielskiej. Dzięki temu łatwiej będzie porównywać polskie tłumaczenie z pierwowzorem*. Aby ułatwić Czytelnikom przeszukiwanie pytań według haseł tytułowych, oprócz zwykłego spisu treści sporządziliśmy także spis alfabetyczny wszystkich 1410 haseł. Oprócz tego dołączamy do książki obszerny skorowidz porządkujący pytania według słów kluczowych, występujących zarówno w tytule, jak i podtytule każdego pytania. Ponadto opracowaliśmy na nowo wykaz przytaczanych w pytaniach i odpowiedziach cytatów z Biblii. Odnośniki dodane przez tłumaczy i wydawców zostały ujęte w nawiasy kwadratowe [ ] i tak też oznaczone zostały odnośne strony w wykazie. Wytłuszczone zostały odnośniki do wersetów występujących w pytaniach. Podane w wykazie numery stron odnoszą się do umiejscowienia tytułu pytania, przy czym pierwsza liczba oznacza numer strony, zaś druga numer pytania na stronie. Jeśli odpowiedź obejmuje kilka stron, może to oznaczać, że poszukiwany werset będzie znajdował się na którejś z kolejnych stron.
* W pięciu przypadkach nie udało się zachować oryginalnego stronicowania i ostatnie pytania na stronie zostały przesunięte na początek strony następnej. Z tego względu pyt. 369,2 jest pierwsze na str. 370, pyt. 617,4 jest pierwsze na str. 618, pyt. 722,3 jest pierwsze na str. 723, pyt. 802,3 jest pierwsze na str. 803, oraz pyt. 803,2 jest pierwsze na str. 804.
W oryginalnej literaturze publikowanej przez wydawnictwo Watch Tower, również w „Książce pytań”, stosowane były wyróżnienia w postaci kursywy. Ponieważ jednak zdecydowaliśmy się, by wzorem niektórych wydawnictw polskich kursywą zaznaczyć cytaty z Pisma Świętego, słowa wyróżniane w oryginalnym wydaniu angielskim zostały wytłuszczone. Kursywa została również zastosowana dla odróżnienia pytań od odpowiedzi. Nieoznaczone cytaty z Biblii pochodzą z przekładu Biblii Gdańskiej. Inne zostały oznaczone symbolami NB (Nowy Przekład Towarzystwa Biblijnego, zwany czasami Biblią Warszawską) lub BT (Biblia Tysiąclecia). Skrót PBT oznacza śpiewnik „Pieśni Brzasku Tysiąclecia”, zaś HoD śpiewnik angielski „Hymns of Dawn”.
Ze względu na wspomniany powyżej problem podwójnego występowania niektórych pytań zarówno w sprawozdaniach konwencyjnych, jak i w czasopiśmie „The Watch Tower”, w oryginalnym wydaniu angielskim pewna niewielka ilość pytań pojawia się dwukrotnie. W kilku przypadkach występują między nimi nieznaczne różnice edycyjne. Osiem pytań zostało jednak opublikowanych dwukrotnie w identycznym brzmieniu. Zdecydowaliśmy się jednak zachować je tak, jak zostały wydrukowane w pierwotnej wersji, by nie zaburzać układu stron. Problem ten dotyczy następujących par pytań: 150,1 oraz 155,4 (drugie pytanie nie zostało opublikowane w całości); 247,2 oraz 255,1 (w drugim z pytań występuje jeden dodatkowy akapit); 384,1 oraz 385,1 (w wersji z ZWT tekst został opracowany); 422,1 oraz 425,1 (wersja z ZWT opracowana i poprawiona); 507,1 oraz 603,2; 588,1 oraz 594,1; 777,1 oraz 809,1; 781,1 oraz 801,1; 785,1 oraz 825,1; 786,1 oraz 786,2; 788,2 oraz 795,1; 803,2 oraz 825,2. Zaletą zachowania tych pytań jest także i to, że czytając książkę w całości, można te podwójne pytania przeczytać dwukrotnie i utrwalić sobie przekazywane w nich treści.
Słowniczek wyrażeń o specyficznym znaczeniu
Niektóre słowa w języku używanym przez C. T. Russella mają specyficzne znaczenie, którego przekazanie w tłumaczeniu bez dodatkowego komentarza może czasami prowadzić do niejednoznaczności. Z myślą o osobach nieco mniej zapoznanych z wykładnią prezentowaną przez autora odpowiedzi przygotowaliśmy zwięzły opis niektórych pojęć, który być może ułatwi lepsze zrozumienie przekazywanych w tej książce treści.
Figura, pozafigura (obraz, pozaobraz) – tłumaczenie angielskich pojęć: „type” oraz „antitype”. W jaki sposób rozumiał je autor, można dowiedzieć się z odpowiedzi na pytanie 722,2. Ogólnie figura lub obraz oznacza biblijne wyobrażenie symboliczne, którego realizacją jest pozafigura lub pozaobraz.
Restytucja – bezpośrednie tłumaczenie określenia użytego w angielskim przekładzie wersetu Dzieje Ap. 3:21. W najpopularniejszych polskich Bibliach zostało ono oddane jako „naprawienie” lub „odnowienie”. Chodzi o epokę przywrócenia ziemi i jej mieszkańców do stanu doskonałości w czasie powrotu Jezusa na ziemię.
Dyspensacja – pojęcie wynikające z angielskiego tłumaczenia wersetu Efezj. 1:10. W polskim przekładzie Biblii Gdańskiej występuje w tym miejscu słowo „rozrządzenie”, które nie bardzo nadaje się do określenia tego, co miał na myśli autor, używając słowa „dispensation”. Pojęcie to oznacza epokę w Boskim planie wieków. Po dokładniejsze wyjaśnienia warto sięgnąć do pierwszego tomu „Wykładów Pisma Świętego”.
Wiek – epoka w Bożym planie, przeważnie krótsza od dyspensacji. W języku angielskim występują oddzielne słowa na określenie wieku w znaczeniu stulecia (century) oraz wieku w znaczeniu epoki (age). Gdy autor mówi np. o „końcu obecnego wieku”, to nie ma na myśli dziewiętnastego czy dwudziestego stulecia, lecz Wiek Ewangelii, czyli epokę chrześcijańską, która rozpoczęła się od chrztu Jezusa i zakończy wraz z odejściem do nieba ostatniego ze zwycięskich naśladowców Jezusa.
Przejście za (drugą lub wtórą) zasłonę – wyrażenie to wynika z obrazowego znaczenia izraelskiego Przybytku w czasie wędrówki po pustyni (zob. „Cienie Przybytku”). Zgodnie z poglądami C. T. Russella dziedziniec owej przenośnej świątyni wyobrażał stan przyjaźni z Bogiem, Miejsce Święte, czyli pierwsze pomieszczenie Świątnicy, obrazowało stan poświęcenia na służbę Bogu, zaś Miejsce Najświętsze, Sanktuarium – stan uwielbienia w duchowym stanie dla zwycięskich uczestników drogi poświęcenia zapoczątkowanej przez Jezusa. W tym znaczeniu „przejście za wtórą zasłonę” oznacza z jednej strony śmierć poświęconego i wiernego Bogu człowieka, ale z drugiej – stan życia wiecznego i uwielbienia na duchowym poziomie istnienia.
Złota Reguła – dość powszechna wśród chrześcijan nazwa pozytywnego ujęcia miłości zalecanej przez prawo Boże, w sformułowaniu Jezusa: „Wszystko, co byście chcieli, aby wam ludzie czynili, to i wy im czyńcie” (Mat. 7:12 NB).
Nasienie – nawiązanie do obietnicy danej Abrahamowi, w której Bóg zapowiedział, że potomstwo, czyli nasienie, tego patriarchy zostanie rozmnożone jak piasek i gwiazdy i że będą w nim błogosławione wszystkie narody ziemi (1 Mojż. 22:17-18). Autor odpowiedzi uważał, że nasieniem ziemskim, rozmnożonym jak piasek, jest naród izraelski, a ostatecznie cała ludzkość, zaś niebieskim, rozmnożonym jak gwiazdy, zwycięscy naśladowcy Jezusa.
Klasa – grupa ludzi stanowiących wypełnienie jakiegoś biblijnego obrazu symbolicznego. Np. „klasa Oblubienicy” to zbiór ludzi, którzy będą stanowili w przyszłości „małżonkę” Jezusa w myśl symboliki biblijnej np. z Obj. 19:7.
Malutkie Stadko – ulubione przez autora odpowiedzi określenie nielicznej grupy prawdziwych i szczerych oraz uznawanych przez Pana naśladowców Jezusa; wywodzi się ono z wypowiedzi Jezusa zanotowanej w Ew. Łuk. 12:32: „Nie bój się, o maluczkie stadko! albowiem się upodobało Ojcu waszemu dać wam królestwo”.
Wielkie Grono – „wielki lud”, opisany w Obj. 7:9-17. Zgodnie z wykładnią autora odpowiedzi tworzą je poświęceni chrześcijanie, którzy nie wykazali najwyższej gorliwości, ale też nie są odstępcami, dlatego odnoszą ostatecznie zwycięstwo, zajmując miejsce przed tronem Baranka i Jego Oblubienicy jako słudzy przyszłej duchowej świątyni.
Starożytni święci (lub święci Starego Testamentu) – grupa oddanych Bogu ludzi, którzy żyli i umarli w czasach od stworzenia świata aż do śmierci i zmartwychwstania Jezusa. Ludzie ci, opisani między innymi w Hebr. 11:1-40, otrzymają w czasie przyjścia Jezusa ziemskie zmartwychwstanie wprost do życia wiecznego, gdyż przeszli swoją próbę za życia. Pozostali ludzie powstaną na próbę i to ona dopiero zadecyduje, czy okażą się godni życia wiecznego.
Klasa restytucji – wszyscy ludzie, poza opisanymi powyżej grupami „malutkiego stadka”, „wielkiego grona” oraz „starożytnych świętych”. Powstaną oni na ziemi na swoją próbę wierności i życia w okresie Tysiąclecia, po powrocie Jezusa na ziemię.
Kościoły nominalne – określenie używane w odniesieniu do różnych ugrupowań chrześcijańskich gromadzących ludzi, przeważnie tylko z nazwy (nominalnie) zainteresowanych naśladowaniem Jezusa.
Świat (światowy) – wywodzące się z pism apostoła Jana określenie duchowej przestrzeni tworzonej przez ludzi nieznających Boga i niezainteresowanych naśladowaniem Jezusa.
Ślub Panu – siedmiopunktowe ślubowanie (zawierające cztery przyrzeczenia), które pierwotnie składali „pielgrzymi” wysyłani przez Towarzystwo Watch Tower; opublikowane następnie w czasopiśmie „The Watch Tower” stało się powszechnym ślubowaniem składanym dobrowolnie przez wszystkich członków Międzynarodowego Stowarzyszenia Badaczy Pisma Świętego (zob. R-4226, R-4263).
V.D.M. – skrót od łac. „Verbi Dei Minister”, czyli sługa Słowa Bożego; tytuł nadawany przez Towarzystwo Watch Tower „pielgrzymom”, czyli autoryzowanym mówcom reprezentującym je przed zgromadzeniami Badaczy Pisma Świętego, jak i w publicznej usłudze słowem. Od pewnego czasu osoby uzyskujące ten tytuł udzielały odpowiedzi na zestaw 22 pytań (zob. R-5981). Niedługo później uznano, że na pytania te powinni móc odpowiedzieć także starsi zgromadzeń Badaczy Pisma Świętego.
Brzask (ang. Dawn) – pierwotna, potoczna nazwa serii podręczników zatytułowanych „Wykłady Pisma Świętego”, ostatecznie liczącej sześć tomów.
Tom (tomy) – skrótowa nazwa zestawu sześciu podręczników z serii „Wykłady Pisma Świętego”.
Prawda („teraźniejsza prawda”) – używane przez Badaczy Pisma Świętego określenie wykładni teologicznej zaproponowanej przez C. T. Russella. Uważano, że taki zespół poglądów nie był znany w przeszłości i dopiero w czasach ostatecznych został odkryty i upowszechniony przez opatrznościowo użytego do tego zadania „wiernego sługę” (zob. Mat. 24:45-47). Przyjęcie owej wykładni odróżniało prawdziwych naśladowców Jezusa w czasach ostatecznych od pozostałych chrześcijan tkwiących w błędach „wyznań wiary z okresu ciemnych wieków”.
Rodzina Bethel – określenie mieszkającej razem grupy współpracowników Towarzystwa Watch Tower. Przy obu siedzibach, zarówno w Allegheny (Pittsburgh), jak i od 1909 r. w Brooklynie (Nowy Jork) zamieszkiwało całe grono osób współpracujących przy wydawaniu i rozpowszechnianiu literatury biblijnej. W Nowym Jorku nabyty został dla nich specjalny dom, który już wcześniej nazywał się „Bethel” (hebr. dom Boży). Stąd powyższa nazwa.
Wszystkim Czytelnikom życzymy przyjemnych i pożytecznych chwil spędzonych przy lekturze książki „Co powiedział pastor Russell”.
Wydawcy
Stuttgart / Białogard, maj 2015